स्पष्टीकरण

गोंडवाना खडक :

भारतीय कालमापनानुसार आर्य काळात म्हणजेच अप्पर पॅलिओझाईकचा उत्तर काळ अप्पर कार्बोनिफेरस काळात भारतीय द्वीपकल्पावर अनेक बदल घडून आले.

दख्खनच्या पठारावर स्थानिक पातळीवर ताणजन्य हालचाली घडून आल्या. त्यामुळे भ्रंश निर्माण होऊन खोऱ्याच्या आकारासारखा खोलगट भाग निर्माण होऊन द्वीपकल्पावरील नद्यांच्या गाळाने तो हळूहळू भरू लागला.

गाळाच्या थरांमध्ये वनस्पती व प्राणी यांचे अवशेष दबले गेले व त्यांचे प्रस्तारीत जीवावशेष (fossils) तयार झाले. त्यापासून तयार झालेल्या खडकांना गोंडवानाकालीन खडक म्हणतात

(मध्य प्रदेश व आंध्र प्रदेशातील गोंड या भागात या खडकाचा प्रथम शोध लागला म्हणून गोंडवाना खडक असे म्हणतात)

विशेषत: या गाळाच्या संचयनात उष्णकटिबंधीय दाट जंगले गाडली गेल्याने त्यांचे दगडी कोळशात रूपांतर झाले. त्यामुळे गोंडवाना खडक दगडी कोळशाने समृद्ध आहे.

भारतातील 90% कोळसा उत्पादन या खडकातून होत असते.

या खडकात लोह, कॉपर, युरेनियम इत्यादी महत्त्वाच्या खनिजांची धातुके तसेच सँडस्टोन, स्लेट हे महत्त्वाच्या बांधकामांसाठी उपयुक्त खडकांचे प्रकार आढळतात.

निम्न गोंडवाना खडक तालचेर, पांचेट आणि दामुडा मालिकेत आहे.

तालचेर मालिका -

'तालचेर' ओडिशातील गाव - महानदी खोरे - उच्चप्रतीचा कोळसा आढळतो.

दामुडा मालिका -

मध्य गोंडवाना काळातील - दामोदर खोरे - मोठ्या प्रमाणावर कोळशाचे साठे आहेत.

पांचेट मालिका -

निम्न गोंडवाना काळातील खडक, राणीगंज (पश्चिम बंगाल) - कोळसा कमी आहे. खडक हिरवट वालुकाश्म व शेल आहेत.

याचप्रमाणे गोंडवाना खडक शोण खोरे, गोदावरी नदीखोरे, छोटा नागपूर पठार इत्यादी द्वीपकल्पीय भागात तसेच काश्मीर, दार्जिलिंग, सिक्कीम या हिमालयीन भागांत आढळतो.

SELF STUDY

Human Geography

Quick practice

Question 1 of 5

Get unlimited practice with MPSC subscription